Wat betekenen de Prinsjesdag-plannen voor sociaal werk?
Afgelopen vrijdag maakte het kabinet het Regeerprogramma bekend, een nadere uitwerking van het Hoofdlijnenakkoord. Voor de financiële consequenties voor 2025 zijn de Miljoenennota en de begrotingen per ministerie leidend, die vanmiddag zijn gedeeld. Wat betekenen de Prinsjesdag-plannen voor onze branche?
“Het uitgangspunt van het regeringsbeleid moet zijn: wat kan wél? Hoe kunnen we dingen vereenvoudigen en de basis op orde brengen? En hoe kan de regering mensen meer ruimte en zekerheid geven, zodat zij gesterkt en vanuit vertrouwen vorm kunnen geven aan hun eigen toekomst?”, zei koning Willem-Alexander vanmiddag in de Troonrede.
Lex Staal, directeur-bestuurder van Sociaal Werk Nederland, sluit hierop aan: “Ruimte en vertrouwen geven, uitgaan van de talenten en kwaliteiten van mensen: het is de grondbenadering waar vanuit het sociaal werk werkt, en die wat ons betreft geldt voor alle inwoners van Nederland – ongeacht je achtergrond, waar je in gelooft, waar je vandaan komt of hoe lang je hier al bent. Het besef groeit dat we steeds meer moeten uitgaan van wat mensen in hun dagelijks leven nodig hebben, in plaats van wat het systeem verbrokkeld aanbiedt. En juist daarin zit de waarde van het sociaal werk.”
Sociaal Werk Nederland ziet in de kabinetsplannen aanknopingspunten. Ook al blijven veel ambities nog vaag en worden grote keuzes vermeden, constateerden het Centraal Planbureau, het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving vanmiddag in een eerste gezamenlijke reflectie.
We zetten enkele beleidsthema’s en maatregelen voor je op een rij die van invloed zijn op het sociaal werk.
Transitie van zorg naar welzijn
Belangrijk nieuws is dat het Integraal Zorgakkoord (IZA) wordt ‘verbreed, geïntensiveerd en geconcretiseerd in een aanvullend zorg en welzijnsakkoord tot en met 2028’. Dit betekent dat het sociaal werk een volwaardige partner wordt in de transitie van zorg naar welzijn. We hebben hier als Sociaal Werk Nederland hard voor geijverd en zijn blij dat de beweging naar preventie en normalisering nog steviger wordt ingezet. Zo wil het kabinet de samenwerking in de eerstelijn versterken: de welzijnswerker wordt (voor het eerst sinds lange tijd) expliciet in de kabinetsplannen genoemd, om mensen te ondersteunen die nu met sociale problematiek bij de huisarts aankloppen. Dit is ook uitgangspunt van de Visie eerstelijnszorg (‘hechte wijkverbanden’) en is in veel gemeenten al staande praktijk via Welzijn op Recept. Zeker met het op termijn verlagen van het eigen risico zal de druk op de zorg groter worden en daarmee ook de noodzaak om vanuit het sociaal domein mensen tijdig te ondersteunen bij vragen die niet-medisch van aard zijn.
Mentale gezondheid
Ten aanzien van mentale gezondheid blijven de IZA-afspraken staan: er wordt gestreefd naar een landelijk dekkend netwerk van laagdrempelige steunpunten, met in elke regio een mentaal gezondheidsnetwerk en bekostiging van verkennende gesprekken. Ons doel blijft volledige financiering van de inzet van sociaal werkers bij het verkennend gesprek. Het kabinet presenteert een werkagenda mentale gezondheid en ggz waarmee een samenhangende aanpak van preventie tot zorg wordt gemaakt. De huidige IZA-afspraken gaan hier onderdeel van uitmaken. Bovenop de reguliere bekostiging komt in 2025 € 1,2 miljoen beschikbaar aan subsidie om te investeren in domeinoverstijgende samenwerking (inzicht in wachttijden en digitalisering). Bestaande subsidieregelingen rond onbegrepen gedrag blijven intact.
Ouderen: woonvormen en zorg
Het kabinet zet in op de ontwikkeling van geclusterde zelfstandige woonvormen en verzorgingshuizen (gezamenlijk huis met toezicht in de nacht): het gaat om 290.000 woningen voor ouderen in 2030. In 2025 wordt onderzocht hoe de € 600 miljoen kan worden ingezet voor betere ouderenzorg. We missen in de plannen nog de rol die sociaal werk kan spelen bij nieuwe vormen van wonen voor ouderen. Dit vraagt om nadere uitwerking, waarbij we kunnen laten zien dat er op verschillende plekken in het land al mooie voorbeelden zijn.
Gemeenten krijgen een overheveling van Wmo-middelen, die kostendekkend is bedoeld voor de uitgaven die zij gaan doen vanwege de vergrijzing in hun gemeenten. Dit budget gaat waarschijnlijk vooral op aan individuele verstrekkingen, maar kan zeker ook worden aangegrepen om de meerwaarde van een collectieve benadering in de ouderenzorg te onderstrepen.
Afwenden arbeidsmarkttekort
Er is in de plannen veel aandacht voor de arbeidsmarktkrapte. Voor zorg en welzijn, waar een tekort wordt verwacht van 200.000 medewerkers in 2033, wordt onder meer ingezet op halvering van de administratietijd en de gegevensuitwisseling in zorg en welzijn wordt versneld verbeterd. Maar ook voor de arbeidsmarkt als geheel: zo wil het kabinet mensen stimuleren die nu nog niet meedoen op de arbeidsmarkt. Ook lijkt het erop dat de vraag naar inzet van mantelzorgers en vrijwilligers zal stijgen: dat vraagt om goede begeleiding voor deze groepen. Het sociaal werk kan hierin een belangrijke rol vervullen.
Preventie en gezondheid
“Omdat voorkomen beter is dan genezen, blijft preventie hoog op de agenda staan,” aldus koning Willem-Alexander vanmiddag. Als het gaat om sport en bewegen, wordt deze ambitie op cruciale punten bedreigd door de voorgenomen maatregelen van het kabinet. Lees de constateringen en adviezen van de Maatschappelijke Organisaties in de Sport (MOS) waarvan ook Sociaal Werk Nederland deel van uitmaakt.
In bredere zin draagt sociaal werk met haar activiteiten gericht op het versterken en verbinden van mensen, groepen en gemeenschappen bij aan preventie op tal van domeinen: van schulden, criminaliteit tot persoonlijke en sociale problemen. Als het kabinet inderdaad vanuit gezamenlijkheid – zorg, onderwijs, leefomgeving en veiligheid – werk wil maken van preventie, dan is het sociaal werk de onmisbare verbindende schakel.
Bestaanszekerheid en werkzekerheid
Het kabinet richt zich sterk op werkzekerheid, inkomenszekerheid en betaalbare woningen. Er worden maatregelen genomen om (kinder)armoede te bestrijden: zo worden de huurtoeslag en het kindgebonden budget aangepast. Naast betaald werk blijven andere vormen van participatie, zoals vrijwilligerswerk, in de plannen onderbelicht. Ook wordt er bezuinigd op uitkeringen zoals de WW.
Om mensen goed te kunnen helpen, hecht het kabinet belang aan laagdrempelige, fysieke dienstverlening waar mensen met (beginnende) geldzorgen terecht kunnen. In het voorjaar van 2025 komt een onderzoek beschikbaar dat de belangrijke elementen voor laagdrempelige financiële dienstverlening in kaart brengt. Samen met maatschappelijke partners zet het kabinet ook in op de verbetering van (gemeentelijke) schuldhulpverlening en de aanpak van schulden. Zij stelt hiervoor structureel € 75 miljoen beschikbaar, startend met € 24 miljoen in 2025.
Vereenvoudiging toeslagenstelsel
Het kabinet wil een groot aantal regelingen, die werken met ingewikkelde berekeningen en soms leiden tot onzekerheid, versimpelen. Wetten moeten begrijpelijk en uitvoerbaar zijn en in de praktijk werken zoals de bedoeling is. Daarom wordt ingezet op een beter gebruik van inzichten van burgers en ervaringskennis in het wetgevingsproces en bij de vereenvoudiging van wetten. Daarbij worden ook signalen van (groepen) burgers opgehaald. Voor ons een uitgelezen kans om ons te profileren als kennispartner op dit terrein.
Veel mensen hebben problemen die niet kunnen wachten, daarom worden op korte termijn de meest schrijnende situaties opgelost. Zo zoekt het kabinet een oplossing voor alleenverdieners met een inkomen onder het bestaansminimum, met een tijdelijke regeling en een wetswijziging voor de fundamentele fiscale oplossing. Om de complexe bruto/netto problematiek voor mensen op te lossen, wil het kabinet daarnaast vanaf 2026 bij uitkeringen gaan terugvorderen ter hoogte van netto te veel ontvangen bedragen. Dit punt is aangedragen door de Landelijke Organisatie Sociaal Raadslieden (LOSR).
Jeugd: onderwijs, veiligheid en zorg
In de plannen ligt sterk de focus op het verbeteren van basisvaardigheden (lezen, schrijven, rekenen) en burgerschapsonderwijs, maar tegelijkertijd wordt de subsidie voor de Maatschappelijke Diensttijd (MDT) afgeschaft en wordt het programma School en Omgeving vanaf 2026 gekort met € 155 miljoen. Met het afbouwen van het programma MDT bestaat een zeer groot risico op het wegvallen van een kapitaal aan ervaringen, netwerk, organisatiekracht en groeikansen voor jongeren.
Het kabinet zet het programma Preventie met Gezag voort, met als doel het voorkomen dat kwetsbare jongeren in de criminaliteit terecht komen en daarin verder afglijden. Als sociaal werk zijn we partner in veel van de betrokken gemeenten waarbij onze inzet is om de rol van de jongerenwerker in criminaliteitspreventie te versterken.
Vier op de tien gezinnen ervaart problemen op meerdere domeinen zoals armoede en schulden, huisvesting, zorg en veiligheid: jeugdhulp is niet altijd het juiste of enige antwoord voor deze gezinnen. Om de instroom in de jeugdzorg te verlagen, zet het kabinet daarom onder andere in op het versterken van sociale netwerken in de buurt. De inzet van meer kinder- en jongerenwerk is hiervoor essentieel, we zullen dit bij de betrokken partijen blijven benadrukken.
Vluchtelingen en integratie
Het voornemen van het kabinet om de Spreidingswet in te trekken en voorrang voor statushouders bij de toewijzing van een sociale huurwoning te verbieden, zullen ertoe leiden dat het nijpende opvangtekort nog groter wordt. Onze leden VluchtelingenWerk Nederland en het COA uitten al hun grote zorgen over deze maatregelen. Ook wij maken ons ernstig zorgen: dit beleid gaat leiden tot chaos in de opvang, mensen die ’s nachts weer buiten slapen in Ter Apel en toenemende dakloosheid onder ongedocumenteerden. Als sociaal werk staan wij pal voor de mensenrechten van iedereen die hulp nodig heeft, juist ook van vluchtelingen.
Kansengelijkheid
Er is aandacht voor het versterken van de sociale cohesie, met initiatieven om structurele ongelijkheid tegen te gaan, vooral binnen de arbeidsmarkt en het onderwijs. Het kabinet wil de veerkracht en weerbaarheid van mensen verhogen om de sociale stabiliteit te behouden. Zo wil het Nederland sterker maken tegen interne en externe conflicten en tegen ongewenste buitenlandse beïnvloeding. Het kabinet benadrukt het belang van integratie en maatschappelijke samenhang, met speciale aandacht voor gelijke kansen op de arbeidsmarkt. Dit biedt kansen voor het sociaal werk om een rol te spelen in programma's die nieuwkomers en kwetsbare groepen helpen bij integratie, werk en de taal.
Gemeentefinanciën
Krijgen de gemeenten ten slotte voldoende middelen om te blijven investeren in het sociaal domein? Investeringen die hard nodig zijn, zoals onder meer is vastgesteld in het afgelopen week verschenen rapport De sociale basis versterken, investeren in de toekomst. De VNG constateerde al dat de inhoud van het Regeerprogramma nog veel vragen oproept en de extra middelen waarom is gevraagd, zijn in de Miljoenennota niet terug te zien. De VNG spreekt hierover al zijn teleurstelling uit.
Voor meer inzicht in de kabinetsplannen vanuit werkgeverspersectief, lees de diepgaande analyse van de Algemene Werkgeversvereniging Nederland (AWVN).
Neem in geval van vragen contact op met Niels Bartels, manager communicatie.