Wethouder Linda Voortman (Utrecht): ‘Gemeenten zónder sociaal raadslieden snijden zichzelf en hun burgers echt in de vingers.’

'Maatwerk voor de burger, maar hoe dan?' Dat is het thema van het jaarlijkse sociaalraadsliedencongres op 17 november. Ondertussen stapelen de onthullingen over tekortschietend en juist al te voortvarend overheidsingrijpen zich echter op. Naast Nationaal ombudsman Reinier van Zutphen zal ook Linda Voortman, ex-Kamerlid en nu wethouder Werk en Inkomen in Utrecht, daar haar licht over laten schijnen. ‘Als er op landelijk niveau zaken niet goed of zelfs averechts zijn geregeld, krijgen gemeenten daar als eerste mee te maken.’

Uit de aanhoudende berichtgeving over de toeslagenaffaire rijst een steeds onthutsender beeld op over hoe de overheid jarenlang omging met mensen met schulden. Had u gedacht dat het zo erg zou zijn?
‘Het heeft veel te lang geduurd voordat wij met z’n allen door hadden dat het zo gruwelijk mis is gegaan. Daarbij is het extra wrang dat het vaak gaat om toch al kwetsbare mensen, die door toedoen van de overheid in afschuwelijke omstandigheden zijn beland. Heel schokkend. En misschien komen er ook nog onthullingen over ándere toeslagen dan de kinderopvangtoeslag. Immers; je weet niet, wat je niet weet.’

Het gaat nu vooral over de lándelijke overheid. Treft gemeenten ook blaam?
‘Ik zie het als een wake up call voor iedereen die bij de overheid werkt. Want als de Belastingdienst iemand als “fraudeur” aanmerkte, werkte dat door in hoe wij als gemeente met die mensen omgingen. Dat moet anders. We moeten zélf goed naar mensen blijven luisteren en vraagtekens durven zetten bij de labels die andere instanties hen opplakken. We moeten alerter zijn. Hebben we zelf voldoende zicht op iemands totale levenssituatie en houden we voldoende rekening met een eventueel gebrek aan doenvermogen?’

Heeft Utrecht daartoe al stappen gezet?
‘We zijn bezig meer maatwerk te leveren. Per geval bekijken we of we de regels strikt toepassen of dat we vanwege bepaalde omstandigheden een uitzondering kunnen maken. Die extra aandacht werkt! Dat merken we ook bij de uitvoering van de Participatiewet. Ik was Kamerlid toen die wet werd ingevoerd en toen was het credo vooral: “streng zijn”. Ik heb dat aangevochten, maar voelde me daarin vrij alleen staan. Sindsdien is het klimaat gelukkig wel veranderd, ook bij partijen die “streng aanpakken” riepen. Ik heb goede hoop dat de formatiebesprekingen ertoe leiden dat gemeenten meer ruimte krijgen om de menselijke maat ook daadwerkelijk in praktijk te brengen. Want helaas hebben we momenteel niet voldoende budget om iederéén op die manier te begeleiden.’

Ondertussen loopt Utrecht voorop in de Landelijke Armoedecoalitie. Want?
‘Het is relatief een welvarende stad, maar er zijn ook veel Utrechters die moeite hebben om rond te komen. Vandaar dat Utrechtse Armoedecoalitie. Het leek ons zinnig om daar een landelijk initiatief van te maken. Met daarin de landelijke evenknieën van de Utrechtse coalitiedeelnemers, zoals woningcorporaties, zorgverzekeraars, buurtteams, sociaal raadslieden. Want kijk: als Kamerlid word je voortdurend door heel veel organisaties benaderd, dus het helpt als die een coalitie vormen, dan sta je sterker.’

Wat heeft dat al opgeleverd?
‘Het belangrijkste doel van de lándelijke coalitie is verhoging van het minimumloon en van het sociaal minimum. Te veel mensen hebben nu domweg te weinig geld te besteden. In Utrecht hebben we inmiddels methoden ontwikkeld die ook voor andere gemeenten bruikbaar zijn. Bijvoorbeeld Het Huishoudboekje. Dat is voor mensen die op zich voldoende inkomsten hebben, maar uit zoveel verschillende bronnen dat ze niet iedere dag weten wat ze nog kunnen uitgeven. Daardoor doen ze soms uitgaven waardoor ze toch in de rode cijfers belanden. Daarom schieten we iedere maand hun vaste lasten voor, dat geeft hen rust. Met de VNG zijn we bezig om dat verder uit te rollen.
Een tweede voorbeeld: we schakelen ervaringsdeskundigen in bij het begeleiden van mensen met schulden. Schuldhulpverleningstrajecten kennen namelijk relatief veel uitval. Ervaringsdeskundigen kunnen zich beter inleven in de situatie van mensen in die trajecten, en hen van daaruit bijstaan.
En drie: de “coronasanering”. Sinds juni hebben we schuldsaneringstrajecten verkort. In principe duurt het een jaar voordat je álle schulden van iemand in beeld hebt. We doen mensen nu al na twee maanden een saneringsvoorstel. Dat heeft het risico dat er nog lijken uit de kast komen, maar dat risico nemen we om mensen sneller te kunnen helpen. Bovendien gaan we die sanering doen in twee jaar in plaats van drie jaar. Daarna volgt kwijtschelding. Dat alles vanuit de gedachte: hoe eerder je erbij bent, hoe beheersbaarder de schulden en hoe kleiner het risico dat mensen uit een schuldhulptraject vallen.’

Vroegsignalering van schulden is tegenwoordig een gemeentelijke verantwoordelijkheid. Hoe bevalt dat?
‘De praktijk is weerbarstig. We krijgen heel veel signalen van corporaties en zorgverzakeraars, maar als je té vroeg actie onderneemt, zitten mensen nog niet te wachten op hulp en zijn ze soms zelfs beledigd. Daarom proberen we in het kader van maatwerk verschillende benaderingen uit, samen met de buurtteams. In de wijk Ondiep zijn we begonnen met huisbezoeken bij mensen met huurachterstanden; om hulp aan te bieden. Sommigen accepteren dat direct en dat is winst, want tegen de tijd dat ze zélf aan de bel hadden getrokken waren hun problemen waarschijnlijk alweer fors gegroeid. Bij anderen is het een kwestie van een zaadje planten dat ertoe kan leiden dat ze later alsnog hulp gaan zoeken.’

Hoe ziet u de rol van sociaal raadslieden rond armoedebestrijding en laagdrempelige rechtshulp?
‘Het is echt een vak, een specialisme dat vooral tot zijn recht komt binnen een wijkteam. Dus zo hebben we dat in Utrecht geregeld. Hun meerwaarde ligt in de laagdrempelige toegang tot rechtshulp, als onderdeel van bestaanszekerheid. Bovendien zorgen ze voor maatwerk op sociaaljuridisch gebied en het signaleren van knelpunten in wet- en regelgeving. In Utrecht zijn ze echt een vast onderdeel in de schuldhulpketen en werken ze nauw samen met onze trajectbegeleiders van Werk & Inkomen. Ze zijn echt een integraal onderdeel van onze dienstverlening in de stad.’

Wat zou u zeggen tegen gemeenten waar nog geen sociaal raadslieden actief zijn?
‘Het zijn super kundige en gedreven mensen. Ik ben ontzettend trots op al het werk dat ze in Utrecht soms dag én nacht verzetten. En nogmaals: hun laagdrempeligheid is een enorme verrijking. Wat dat betreft snijden gemeenten zónder sociaal raadslieden zichzelf en hun burgers echt in de vingers. Want als er op landelijk niveau zaken niet goed of zelfs averechts geregeld zijn, krijgen gemeenten daar als eerste mee te maken.’

• Sociaal Werk Nederland is aangesloten bij de Armoedecoalitie
• Linda Voortman spreekt tijdens het sociaalraadslieden congres op 17 november; aanmelden kan nog, hier.
• Foto: Arenda Oomen