Minister Dekker: gesubsidieerde rechtsbijstand kan niet zonder sociaal raadslieden

Minister Sander Dekker had uitgekeken naar zijn aanwezigheid op het jaarlijkse sociaalraadsliedencongres. ‘Praten met raadslieden voelt als thuiskomen,’ zei hij in zijn openingswoord. Toch werd het niet helemaal een thuiswedstrijd. Niet alleen de zaal maar ook Eric van der Burg legde hem als voorzitter van Sociaal Werk Nederland en sinds kort ook van de LOSR het vuur soms na aan de schenen. Toch besloten ze uiteindelijk om samen te proberen de VNG ertoe te bewegen dat in álle Nederlandse gemeenten sociaal raadslieden aan de slag kunnen.

De opkomst was nog weer hoger dan vorig jaar: circa 350 sociaal raadslieden waren op 31 januari naar Nieuwegein gekomen. ‘Onlangs sprak ik een bestuursrechter in Arnhem,’ vertelde de minister voor Rechtsbescherming hen. ‘Zij had een jaar lang gekeken naar alle sociale verzekeringszaken waarover zij een uitspraak moest doen. “De helft ervan had niet langs mij gehoeven,” zei ze.’
Met dat voorbeeld gaf hij aan welke kant het op moet met de hervorming van het stelsel van rechtsbijstand en rechtshulp. ‘Nodig is een fijnmazig netwerk met landelijke dekking, dat lokaal meer maatwerk mogelijk maakt. Soms is de gang naar de rechter onvermijdelijk, maar soms is een andere oplossing beter, waarbij je ook kijkt naar iemands problemen op andere levensterreinen. Ook die moet je aanpakken om te zorgen dat mensen verder kunnen met hun leven.’

Dat beoogde fijnmazige stelsel kan niet zonder goede sociaal advocaten, stelde Sander Dekker. ‘En het kan al helemáál niet zonder sociaal raadslieden. Die staan midden in de praktijk; ze zijn de huisartsen van de rechtsbijstand. Ze horen de klachten en stellen een diagnose. Eenvoudige ingrepen doen ze zelf; als het ingewikkelder is verwijzen ze naar juridische specialisten of andersoortige hulp. Ik zag het al bij mijn werkbezoek aan de raadslieden in Dordrecht: jullie doen fantastisch werk.’

Vier verbeterpunten
Vervolgens presenteerde hij vier punten voor de verbetering van de rechtshulp.

1. Betere informatie en voorlichting, waaronder laagdrempelige online tools als de “echtscheidingstool”. Sander Dekker: ‘Samen met het Juridisch Loket willen dergelijke tools ook ontwikkelen voor andere veelvoorkomende levensproblemen die kunnen leiden tot (onnodige) rechtszaken.’
2. Meer face-to-facecontact. Toegankelijke voorzieningen inrichten in wijken met relatief meer laaggeletterdheid en digibeten. ‘We doen een proef in Hillesluis (Rotterdam) met sociaal raadslieden, sociale advocatuur en het Juridisch Loket om een beter beeld krijgen van wat kwetsbare mensen nodig hebben. En wie pakt wat op?’
3. De hand in eigen boezem steken. ‘De overheid is een van de grootste “vervuilers” als het gaat om juridiseren. Dus ambtenaren: pak vaker de telefoon, schrijf mínder vaak een standaardbrief. Ik heb ook een aanjager benoemd die kijkt we de menselijke maat kunnen terugbrengen in hoe we optreden.’
4. De tweede lijn in de rechtshulp anders organiseren. ‘Bijvoorbeeld met rechtshulppakketten van verschillende zwaarte, inclusief de duurzame brede oplossingen vanuit sociaal raadslieden.’

Daarbij hoort ook de pilot 'Samenwerken in de eerstelijn', die start op 1 maart 2020 in Amsterdam, Nijmegen, Zwolle, Utrecht en Middelburg. In deze steden gaan sociaal advocaten, sociaal raadslieden en medewerkers van het Juridisch Loket nauwer samenwerken om daardoor sneller een passende oplossing te vinden voor mensen met financiële of juridische problemen. De pilot is een initiatief van de Nederlandse orde van advocaten (NOvA), de Raad voor Rechtsbijstand (RvR), het Juridisch Loket (hJL), Sociaal Werk Nederland en de Vereniging Sociale Advocatuur Nederland (VSAN).

Wel of niet bezuinigd op rechtshulp?
In het daaropvolgende gesprek met de zaal wilde Eric van der Burg eerst wel eens weten hoe het zat met de bezuinigingen op de rechtshulp. ‘Terwijl uw collega Wopke Hoekstra vorig jaar 14 miljard overhield.’
Een misverstand, aldus de minister. ‘We steken niet mínder geld in Rechtsbijstand, juist méér. Er wordt geen euro op bezuinigd.’
Eric van der Burg: ‘Maar als het aantal rechtszaken toeneemt terwijl het budget niet evenredig stijgt, dan is dat toch impliciet een bezuiniging?’
‘Geld erbij is de makkelijkste oplossing,’ antwoordde de minister. ‘Ik wil liever mensen anders en béter helpen. En trouwens: we staan in Europa al aan de top; we geven voor rechtshulp twee keer zoveel uit als België en drie keer zoveel als Duitsland. We hoeven ons nergens voor te schamen.’

Geef meer gas
Een van de sociaal raadslieden plaatste een kanttekening bij de echtscheidingstool. ‘Ik werk er al mee, maar mijn cliënten snappen er niets van. Is het niet handig om sociaal raadslieden te betrekken bij het ontwikkelen van de geplande soortgelijke tools?’
Goed plan, vond de minister. ‘Laten we meteen die afspraak maken.’
Monique Peltenburg (secretaris/adviseur van het netwerk directeuren sociaal domein van gemeenten (NDSD) maakte zich zorgen over het derde verbeterpunt van de minister. ‘De hand in eigen boezem steken is prima, maar geef alsjeblieft méér gas. We gaan echt veel te langzaam. Het overheidshandelen verandert slechts in slakkengang.’
Sander Dekker: ‘Precies daarom heb ik een aanjager aangesteld. Het moet echt beter. En gelukkig zie ik wel dat uitvoeringsorganisaties ook de wil hebben om te veranderen.’

Voorkom stapeling van kosten
Maar om rechtszaken te voorkomen moet je nog een stap eerder beginnen, waarschuwde een sociaal raadsman uit Amsterdam-Noord. ‘Namelijk bij bepaalde incassopraktijken. Dáár begint het.’
De minister was het hartgrondig mee eens. ‘We moeten het kaf van het koren gaan scheiden en de cowboys uit de markt halen. Ik ben bezig met een wet die dat mogelijk moet maken. Sowieso moeten we de stapeling van dergelijke kosten zien te voorkomen.’
Maar, zei hij er meteen bij: ‘Wie iets koopt, moet daarvoor betalen. Doet ie dat niet, dan moet ie ook betalen voor de kosten van invordering. Maar dat moet geen verdienmodel worden voor deurwaarders en incassobureaus.’
Eric van der Burg: ‘Bepaalde webshops verdienen hun geld met het verleiden van mensen om aankopen op afbetaling te doen, zodat ze rente in rekening kunnen brengen als mensen die betalingsverplichting niet nakomen. En vergis je niet: daar zijn “gerenommeerde” bedrijven bij. Juist mensen met een krappe beurs zijn daarvan vaak het slachtoffer.’
Daarom is er ook een gedragsverandering nodig bij cliënten, vond de minister. ‘Zodat ze weerbaarder worden tegenover verleidelijke aanbiedingen.’

Samen naar de VNG
Nog even terug naar het fijnmazige netwerk dat de minister voor ogen heeft. Eric van der Burg: ‘150 gemeenten maken momenteel gebruik van sociaal raadslieden. De andere 205 doen dat niet. Daarmee valt er een groot gat in het fijnmazige netwerk. Hoe gaat de minister dat gat dichten?’
Sander Dekker: ‘Ik kan gemeenten niet dwingen, gemeenten beslissen dat zelf! Dus moeten we met z’n allen de boer op om die 205 gemeenten ervan te overtuigen dat ze niet zonder sociaal raadslieden kunnen.’
Prima, vond Eric van der Burg. ‘Dan gaan wij samen naar de VNG om hen onder druk te zetten.’
Ernst Radius (senior adviseur Sociaal Werk Nederland): ‘En bedenk wel: het nut van sociaal raadslieden is heel tastbaar. Uit cijfers van het bureau Sociaal Raadslieden in Den Bosch blijkt bijvoorbeeld dat ze daar in 2019 in totaal € 870.000 hebben binnengehaald voor cliënten, bijvoorbeeld omdat ze recht hadden op een huur-, zorg- of kinderopvangtoeslag terwijl ze daar geen gebruik van maakten.’

Invordering uit balans
Namens de LOSR bood Saskia van Muiswinkel de minister het eerste exemplaar aan van het rapport Invordering uit balans. Na een oproep van de LOSR hebben sociaal raadslieden namelijk massaal voorbeelden aangeleverd van exorbitante invorderingskosten. Om die voortaan te voorkomen formuleerde de LOSR vervolgens acht aanbevelingen. Saskia van Muiswinkel: ‘Te beginnen met het beter benutten van de incassofase. We moeten stimuleren dat schuldeisers betalingsregelingen treffen. Sociaal raadslieden hebben daar ervaring mee.’

De minister beloofde het rapport te gaan lezen. ‘We gaan sowieso kritisch kijken naar de brieven van deurwaarders en de bijbehorende systematiek. Daarnaast willen we de cowboys weren uit het Incassoregister. En ten derde willen we een noodstopprocedure voor invorderingen vanuit het Rijk, zodat een gemeente zo nodig kan zeggen: we stoppen de verdubbelingen en verhogingen van kosten. Daar staat dan tegenover dat degene die het betreft moet meewerken aan schuldhulpverlening.’

Complexiteit zaagt aan de poten van de participatiesamenleving
De tweede plenaire spreker was Anne Mieke Zwaneveld, ombudsvrouw bij de gemeente Rotterdam. Voor kwetsbare burgers is het leven wel heel complex geworden, merken zij Anne Mieke en haar 25 medewerkers tijdens hun spreekuren. Anne Mieke Zwaneveld: ‘12% van de Nederlanders mist de vaardigheden om online persoonlijke zaken te regelen.’
Of neem de toegang tot de jeugd-ggz. ‘Een drama,’ stelde de ombudsman onomwonden, en dat blijkt ook uit hun rapport Het is mijn toekomst.

Die complexiteit zaagt aan de poten van de participatiesamenleving. Sowieso heeft niet  iedere Nederlander voldoende “doenvermogen”. Anne Mieke Zwaneveld: ‘Permanente geldstress leidt ertoe dat je IQ zo’n 12 punten daalt. Dat belemmert hen om te plannen, te  budgetteren, of verleidingen te weerstaan. Daarom sprak de WRR in een rapport ook van Weten is nog geen doen.’ Dat verscheen al in 2017 maar er is nog weinig mee gedaan. We hebben juist veel dingen overboord gedaan de eigenlijk best goed werkten.’

Wat dan wel?
Anne Mieke Zwaneveld: ‘Snelle interventies, brandjes blussen voordat ze onbeheersbaar worden. Sociaal raadslieden kunnen daarin een grote rol spelen. En dat kan ook betekenen dat je even iemand vastpakt en vasthoudt tot je zeker weet dat ze de juiste stappen hebben gezet. Sociaal raadslieden kunnen goed inschatten welke hulp iemand nodig heeft. ‘U bent voor heel veel mensen benaderbaar.’

Als andere oplossingen niet werken, is laagdrempelige rechtshulp nodig. ‘Mensen moeten welkom zijn als ze rechtsbescherming zoeken en niet met wantrouwen worden benaderd. Daarom ben ik ook blij met de wijkrechtspraak waarmee Rotterdam experimenteert. Dat is goed voor het vertrouwen tussen overheid en burger.’

Monique Peltenburg
Ook Monique Peltenburg (secretaris/adviseur van het netwerk directeuren sociaal domein van gemeenten (NDSD) had vraagtekens bij de verbouwing van de rechtshulp. ‘Hoe goed die ook wordt, het wordt niet het antwoord op alle problemen.’
De grote beloften van de decentralisaties zijn onvoldoende waargemaakt, stelde ze. ‘Zelfredzaamheid is simpelweg niet voor iedereen weggelegd. Het systeem is daarvoor te complex. We investeren te weinig in de sociale basis, ook in de sociaaljuridische ondersteuning. Juist de multiprobleemhuishoudens worden niet goed geholpen. De overheid zelf is bovendien de grootste “vervuiler” wat betreft het stijgende aantal rechtszaken. Dat zet het vertrouwen bij de politiek en burgers onder druk.’

Databank met mooi maatwerk
Tegelijkertijd zijn er hoopgevende ontwikkelingen. Monique Peltenburg: ‘Binnen City Deal werken acht gemeenten samen met ministeries om maatwerk te leveren. Dat heeft geleid tot een platform en een databank met mooi maatwerk.’
Maar, waarschuwde ze, maatwerk vraagt misschien om meer activisme van jullie; niet accepteren dat een instantie zegt: jullie oplossing kan niet volgens de regels. Bijvoorbeeld een geldsom om een probleem snel op te lossen.’
Een sociaal raadsman uit Amsterdam-Noord kaatste die bal terug. ‘Ons activisme helpt niet bij de gemeente. Juist binnen de gemeente moet de cultuurverandering plaatsvinden die nu op ons wordt geprojecteerd.’
Een klaterend applaus was zijn deel.

Ook Monique Peltenburg was het daar trouwens mee eens. ‘We moeten de wetgever aanspreken dat ze uitzonderingen mogelijk maken. Bijvoorbeeld rond de kostendelersnorm. Sociaal raadslieden en andere hulpverleners moeten onorthodoxe wegen kunnen bewandelen.’
Nodig daarvoor is vooral dat de overheid niet langer werkt vanuit achterdocht maar vanuit vertrouwen. Eric van der Burg zegde daarop toe dat Sociaal Werk Nederland bij Divosa zal aankloppen om die gedragsverandering bij ambtenaren harder aan te zwengelen.

• Ook adviseurs sociale zekerheid van Stimulansz waren erbij. Lees hun ervaringen…