Innoveren door de weerstand heen

Wat Gouden sociale Gemeenten gemeen hebben is de drang tot innoveren, die moet leiden tot minder zorg en meer welzijn. Verschillen zijn er ook, vooral in de vormen van weerstand die ze ondervinden. Van te weinig geld, tot hardnekkig spreadsheetdenken of boze zorgaanbieders. Dus er was genoeg te bespreken op de bijeenkomst waarop Marijke Vos een printversie van de digitale bundel ‘11 Gouden Gemeenten winnen in het sociaal domein’ overhandigde aan VNG-directeur Jantine Kriens. Volgens SCP-directeur Kim Putters is het hoog tijd voor een nieuw sociaal contract, want ‘De kwetsbaarste mensen hebben de kleinste netwerken.’

Het sociale weefsel van de samenleving staat onder druk, stelde Jantine Kriens. ‘Als overheid organiseren we extra bureaucratie voor vooral die mensen die daar het slechtst mee overweg kunnen en er het meest van afhankelijk zijn. Bijvoorbeeld als het gaat om toeslagen en schuldhulpverlening. Juist voor die 20% van de Nederlanders zou er meer lokaal maatwerk moeten komen, aansluitend bij een sterke sociale basis in wijken en dorpen. Meer aandacht voor samenleven dus.’
Ze was dan ook blij met de nieuwe uitgave van Sociaal Werk Nederland, waarin nog eens elf Gouden Gemeenten zich presenteren, samen met de sociaalwerkorganisaties waarmee ze nauw samenwerken. Marijke Vos overhandigde haar een printversie van die digitale brochure. Marijke Vos: ‘Innoveren is niet gemakkelijk. Maar er zijn gemeenten die het voortouw nemen, die staan in deze bundel.’

Huizen: het spreadsheetdenken loslaten
Aan de hand van foto’s van gebouwen belichtte wethouder Janny Bakker de gouden aanpak in Huizen. ‘Als je mensen vraagt wat ze nodig hebben voor hun welzijn, dan zijn dat voor 80% sociaalwerkoplossingen. Of zoals een sociaal werker hier altijd zegt: “waarvan krijgen mensen weer lichtjes in hun ogen?”. Mensen met beginnende dementie bijvoorbeeld; die willen wel een soort dagbesteding, maar ze willen daarvoor niet naar een verpleeghuis. Vandaar het laagdrempelige Geheugenhuis, pal naast het Huis van de Buurt.’
Daarbij hoort ook een andere manier van verantwoorden. Janny Bakker: ‘We moeten het spreadsheet-denken loslaten. Ik heb liever dat wijkteams twee keer per jaar aan de gemeenteraadscommissie Sociaal Domein vertellen wat ze doen, dan cijfers als: er zijn 100 cliëntgesprekken gevoerd. Wat zegt dat nou?’

Alphen aan den Rijn
Geen indicaties, minder papierwerk, doelgroepen mixen: dat zijn een paar ingrediënten van Tom in de Buurt, het model waarmee Alphen aan den Rijn school heeft gemaakt. ‘We hebben één contract voor Wmo en nu ook voor Jeugd. Dat wordt uitgevoerd door een consortium van zorg- en sociaalwerkorganisaties. Samen moeten we uitkomen met het beschikbare geld,’ aldus Francien Anker, directeur Sociaal Domein bij de gemeente.
Ook hier nieuwe manieren van verantwoorden. ‘We nemen raadsleden mee naar de praktijk, bijvoorbeeld naar een leertafel over zorgmijding en regie. Daar buigen we ons samen over complexe casussen.’ Of zoals een raadslid zei in het filmpje dat Francien liet zien: ‘Daar denk je niet aan als je een kadernota vaststelt…’

Rechter stelt Wageningen in het gelijk
‘Twee jaar geleden hebben we een radicale stap gezet,’ aldus de Wageningse wethouder Lara De Britto. ‘We hebben de macht in het sociaal domein overgedragen aan de inwoners. Dat is dé manier om te komen tot een betrokken samenleving. ’Zodoende stonden 3041 mensen aan de wieg van Samen Wageningen. ‘Dat is ons antwoord op de decentralisaties.’
Maar zoiets is ook vragen om weerstand. ‘Twee dagen voor het afronden van de aanbesteding kwam er een dagvaarding van een zorgaanbieder die vond dat we de wetgeving op dat gebied aan onze laars lapten. Bijvoorbeeld dat we samenwerking oplegden. Gelukkig gaf de rechter ons op alle twaalf punten gelijk. Om de belofte van de decentralisaties waar te maken moeten gemeenten de ruimte krijgen, was het oordeel. Dat is belangrijke jurisprudentie.’

Deventer: neem de bovenkant mee
‘We willen van ZZ naar GG. Dus van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. En daarbij heb je sociaal werk, of voor mijn part het klassieke opbouwwerk, hard nodig. Want denk erom: in de zorg gaat maar 0,7% van het geld naar preventie.’
De truc is dat de voorliggende voorzieningen leidend worden, waaronder de 11 sociale wijkteams in Deventer. Wethouder Jan Jaap Kolkman: ‘Daarin zitten generalistisch specialisten. En dat is echt heel iets anders dan specialistische generalisten.’
Punt twee: maatwerk. Een voorbeeld? ‘Deventer telt 3.000 bijstandsgerechten. Pakweg 1000 ervan hebben een IQ lager dan 70. Die hebben een andere benadering nodig. Hoe kun je hen de participatieladder laten beklimmen? Vandaar onze digitale Stadswerkplaats.’
Maar samenwerken op uitvoeringsniveau is niet genoeg, beklemtoonde hij. ‘Je moet het aan de bovenkant borgen, op bestuurdersniveau.’

Naar een nieuw sociaal contract
Dat was de titel van de aanstekelijk bijdrage van Kim Putters, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau. Een sociaal contract was van oudsher een mensen macht afstonden aan een vorst of overheid die in ruil daarvoor (sociale) bescherming gaf, stelde hij. Maar anno 2017 is het tijd voor een herijking daarvan, nu de klassieke verzorgingsstaat terrein verliest.
Voeg daarbij nog deze trends:

• De levensverwachting voor hoog- en laagopgeleiden verschilt maar liefst 7 jaar; en als je kijkt naar leven in goede gezondheid is het zelfs 18 jaar!!
• Laagopgeleiden zijn drie maal zo vaak werkloos. Ze hebben ook drie keer zo vaak een flexbaan of tijdelijk werk.
• De meest kwetsbare mensen hebben de kleinste netwerken; waarmee Putters een voorschot gaf voor de SCP-publicatie 'Overall rapportage sociaal domein 2016. Burgers (de)centraal'.

Weg met alle pech
Dat alles verscherpt het onderscheid tussen hoog- en laagopgeleiden. Daar komt nog bij dat succes tegenwoordig een keuze is. Kim Putters: ‘Anders gezegd: weg met alle pech. Alles moet perfect zijn, iedereen moet excelleren. Dat is niet voor iedereen weggelegd. Ooit spraken we van “haves en have nots”, nu gaat het om “cans en can nots”.’
Los daarvan zijn Nederlanders achterdochtig wat betreft de veranderingen in het sociaal domein, aldus Kim Putters. ‘55% van hen is het eens met de stelling “Decentralisaties zijn vooral bedoeld om te bezuinigen”. Slechts 7% is het daarmee oneens.’ Vandaar ook een breed gevoelde onzekerheid: is er iets om op terug te vallen in geval van nood?

Dat bracht Kim Putters ook tot een boodschap voor de nieuwe gemeentebesturen die aantreden na de verkiezingen in maart 2018. ‘Hoe zit het met eigen regie versus solidariteit in je gemeente? Hoe kijk je naar de samenleving, naar de relaties tussen overheid, bedrijven, burgers en kwetsbare groepen? Heb het erover, wat mij betreft op je allereerste vergadering.’