Inbesteden in het sociaal domein: altijd die smaak van zwavel en ijzer

Veel ondernemers merken dat overheden bepaalde werkzaamheden ineens niet meer aanbesteden, maar zelf gaan doen. Ze denken zo meer regie te hebben op transitieopgaven, ze vermijden complexe aanbestedingsprocedures en kunnen zo makkelijker voldoen aan de banenafspraak voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. In een gesprek met het hoofdbestuur van MKB-Nederland heeft onze directeur Lex Staal gewezen op de overeenkomsten tussen de inbestedingsmotieven en -praktijk in het bedrijfsleven en die in het sociaal domein.
MKB-Nederland ziet dat inbesteden zich als een olievlek op de markt uitspreiden, helaas ook in het sociaal domein.
Onze leden herkennen dat beeld, zo bleek uit een eigen quickscan. En bovendien: gemeenten gaan niet inbesteden omdat zij ontevreden zijn over de kwaliteit of prijs van het sociaal werk, maar ook hier op dit gebied willen ze ingewikkelde aanbestedingen en de vergewisplicht omzeilen. Bovendien willen ze meer invloed op de doorverwijzing en indicatie door professionals.
Dat laatste punt is iets om ernstig rekening mee te houden. Ik durf rustig te voorspellen dat de voorgenomen wettelijke borging van resultaatgericht indiceren (waarbij voor huishoudelijke hulp de aanbieder en de cliënt samen het resultaat bepalen) zal leiden tot nieuwe inbestedingen.
Uit het Beleidsonderzoek Inbesteden Gemeenten in opdracht van het ministerie van EZ (4-12-2018) blijkt werkzaamheden in het sociaal domein voor 5% volledig zijn inbesteed, 6% grotendeels en 3% fifty-fifty. Deze bevindingen komen grosso modo overeen met de resultaten van onze quickscan onder leden: één op tien sociaalwerkorganisaties heeft in de contractafspraken voor 2019 te maken met inbesteding van sociaal werk dat in 2018 nog door de aanbieder zelf werd uitgevoerd.
De inbestedende gemeente heeft als uitvoerder van sociaal werk vele petten op, die mogelijk tegengestelde belangen dienen. Die van uitvoerder, van beleidsmaker, financier, indicatiesteller en doorverwijzer. Een hele kapstok vol.
De onduidelijkheid over de feitelijke rol van de gemeente voedt het wantrouwen over de onafhankelijkheid van professionals bij burgers. Sociaal Werk Nederland ontvangt verontrustende signalen van professionals over hoe inbesteding de weerstand bij cliënten voedt. Het zet de voor een goede uitvoering van de Wmo noodzakelijke vertrouwensrelatie tussen burger en professional onder druk.
Deze onduidelijkheid kan in het sociaal domein – dat zich kenmerkt door kwetsbare relaties tussen professionals, aanbieders en burgers, van afhankelijkheid, van wederkerigheid – gemakkelijk leiden tot een falend controle- en toezichtsysteem. Denk maar aan de banenafspraak die ik al noemde. Langdurig werkloze mensen werden in Tilburg blootgesteld aan het gevaarlijke chroom-6 in een project van het gemeentelijk re-integratiebedrijf tROM. Wederkerigheid en afhankelijkheid werkten hier wel heel wrang uit voor de deelnemers: als ze niet zouden verschijnen op het werk, werd hun uitkering onmiddellijk stopgezet. Slachtoffers zonder mondkapjes proefden dagelijks die smaak van zwavel en ijzer.
Wij zijn er net als MKB-Nederland van overtuigd dat, bij een eerlijke vergelijking, marktpartijen met de beste en meest efficiënte oplossing komen. Meer dan overheden zijn zij geprikkeld om kwalitatief hoogstaande en goedkope oplossingen te realiseren. De markt kan bovendien beter inspelen op veranderende omstandigheden en vraag.
Echter: bij inbestedingen stelt de overheid zich nu als inkoper óók op als eigen preferred supplier. Dat werkt marktverstorend. We krijgen ook signalen van sociaalwerkorganisaties dat ze op eieren moeten lopen om gemeenten met inbestedingsplannen op andere gedachten te brengen. Gemeenten zijn namelijk niet altijd transparant en objectief in het rechtvaardigen van de keuze voor wel of niet inbesteden.
Tijdens een recent congres van PIANOo over inkoop en aanbesteding waarschuwde bestuurskundige Duco Bannink dat inbesteding uiteindelijk vaak veel duurder is dan uitbesteding aan de ‘markt’. Vergeleken met eerder genoemde argumenten misschien niet het meest zwaarwegende argument, maar toch.
Sociaal Werk Nederland gaat op dit dossier samen optrekken met MKB-Nederland zo heeft Lex Staal afgesproken. Daarnaast zullen wij bij de evaluatie van de Wmo pleiten voor het schrappen van de mogelijkheid tot inbesteding uit de Wmo (zoals we vier jaar geleden ook deden, tevergeefs). Helaas zijn de negatieve effecten die we voorspelden, wél uitgekomen. Wie weet kunnen we dit keer samen met MKB-Nederland en partijen zoals Actiz meer gewicht in de schaal leggen.