Prinsjesdag 2023: duurzame sociale basis ontbreekt nog

Koning Willem-Alexander zei het treffend in de Troonrede: “Wie van buiten naar de Nederlandse samenleving kijkt, ziet op het eerste gezicht een aantrekkelijk land met goede voorzieningen en een sterke economie. Maar achter dat positieve beeld gaat de permanente opdracht schuil om te blijven werken aan kansengelijkheid, bestaanszekerheid en perspectief.” Op Prinsjesdag 2023, twee maanden voor de verkiezingen, zijn de begrotingen voor 2024 gepresenteerd: beleidsarm, maar wel met maatregelen die de oplopende armoede een halt moeten toeroepen.

Van een demissionair kabinet kun je geen grote plannen verwachten. Wat deze Prinsjesdag dan ook mist, is een structurele aanpak en aandacht voor sociale grondrechten voor bewoners. Zoals een toereikend sociaal minimum, een dak boven je hoofd, brood op de plank. Sociaal werkers zien dat bewoners vastlopen. En mensen ondersteunen bij hun functioneren in het dagelijks leven en het meedoen in de samenleving, gaat nu eenmaal moeilijk als er grote financiële zorgen zijn.

Brede bestaanszekerheid
Het demissionaire kabinet trekt structureel twee miljard euro uit voor een ondersteuningspakket voor mensen met een inkomen rond het minimumloon. Dit omvat onder andere een verhoging van het kindgebonden budget en de huurtoeslag en komende winter wordt het Tijdelijk Noodfonds Energie gecontinueerd. Extra investeringen om armoede te bestrijden zijn hard nodig: dit was ook onze inzet vanuit de Landelijke Armoedecoalitie en een speerpunt in onze input naar programmacommissies. Maar de ambitie van het kabinet is een toename van het aantal mensen in armoede voorkomen, in plaats van het aantal terug te dringen. Dat vinden wij een magere ambitie. De commissie sociaal minimum heeft onlangs aangegeven dat er 6 miljard euro nodig is zodat inwoners kunnen rondkomen én deelnemen aan de samenleving. Want meer geld alleen is niet voldoende: bestaanszekerheid draait ook om kansen om weer aan het werk te gaan, een woning te krijgen, je school af te maken, kinderopvang en betaalbare kraamzorg. Het kabinet heeft weinig oog voor de oorzaken van armoede en hoe deze duurzaam kunnen worden aangepakt.

Financiering gemeenten als topprioriteit
Bij brede bestaanszekerheid speelt sociaal werk een sleutelrol, maar de bekostiging door gemeenten staat zwaar onder druk. Hiermee staan de noodzakelijke investeringen in de wijk om de sociale basis en bestaanszekerheid substantieel te versterken, op de tocht. Het heetste hangijzer voor gemeenten staat niet in de begroting van 2024 maar ligt verder weg in de toekomst, namelijk het dreigende tekort van drie miljard euro in het Gemeentefonds vanaf 2026. De Algemene Financiële Beschouwingen begin oktober zijn in dit kader belangrijk. Wij roepen de politiek op om aan de adequate financiering van gemeenten voor de sociale basis topprioriteit te geven.

Sterke sociale basis
De koning zei in de Troonrede: “Verbinding ontstaat waar mensen bij elkaar komen. Dat is niet vanzelfsprekend, maar vraagt blijvende aandacht en inzet van ons allemaal.” Dit onderstreept het belang van sterke wijken en buurten waar mensen op elkaar kunnen terugvallen en waar steun- en hulpnetwerken zijn; dáár moet het gebeuren als het gaat om preventie, gezondheid, veiligheid en leefbaarheid. In de begrotingen voor 2024 zien we hiervan echter weinig terug. Omzien naar elkaar, het bouwen aan gemeenschappen en het bieden van ondersteuning aan bewoners die niet goed mee kunnen komen in onze veeleisende samenleving, vraagt om een stevige basis van sociaal werk in alle wijken en buurten. Ook de beweging van geïndiceerde zorg naar ondersteuning dichtbij mensen, vereist een verschuiving van middelen. In de Miljoenennota wordt hier niet zichtbaar in geïnvesteerd.

Jongeren en kinderen
Dit jaar werd de Hervormingsagenda Jeugd definitief vastgelegd, en dat is terug te zien in de begrotingen. Want ondanks haar demissionaire status wil het kabinet op dit terrein ‘betekenisvolle stappen’ zetten en stelt volgend jaar 1,45 miljard euro extra beschikbaar voor jeugdzorg. Als Sociaal Werk Nederland vinden we dat in de Hervormingsagenda meer aandacht zou moeten zijn voor de preventieve rol van kinder- en jongerenwerk. De meest kwetsbare leerlingen krijgen een steuntje in de rug, bijvoorbeeld via extra activiteiten buiten het klaslokaal, een gratis maaltijd op school en de Cultuurkaart voor jongeren. In de kabinetsplannen is aandacht voor het verbeteren van de mentale gezondheid van jongeren en de preventie van jeugdcriminaliteit, al maakt het demissionaire kabinet hierop geen nieuw beleid. Wij zouden graag zien dat het programma Preventie met Gezag, waarvan ook het project Drop In deel uitmaakt, wordt uitgebreid van 27 naar 50 gemeenten. Want de problematiek rondom jeugdcriminaliteit en drugs speelt zich ook in kleinere gemeenten af.

Preventie van geldzorgen
In de kabinetsplannen is ook aandacht voor het voorkomen van schulden. Ook hier is het sociaal werk aan zet: we zijn er vroeg bij en kunnen hulp bieden bij beginnende problematiek. Het kabinet maakt werk van financiële educatie, vooral in het mbo. Voor 2024 wordt 50 miljoen via het Gemeentefonds aan gemeenten beschikbaar gesteld, zodat zij extra kunnen inzetten op het gebied van vroegsignalering en bijzondere bijstand. Ons pleidooi is om ook het project Robuuste rechtsbescherming in 2024 voort te zetten, juist vanwege de implementatiefase van het project zodat gemeenten daadwerkelijk de POK-middelen kunnen inzetten voor sociaal-juridische hulpverlening.

Overheidsfout hersteld
Soms komen mensen onbedoeld in de knel, bijvoorbeeld door complexe overheidsregelingen. Zo hebben zo’n 6.500 huishoudens door een overheidsfout onterecht een inkomen onder bijstandsniveau, mede aan de kaak gesteld door de LOSR. Sociaal raadslieden schatten in dat de gedupeerde groep nog veel groter is. Deze huishoudens krijgen de komende jaren een tegemoetkoming via hun gemeente. Het gaat om een tijdelijke regeling voor de periode 2024-2027, vooruitlopend op een structurele oplossing vanaf 2028. We zullen hier vanuit het sociaal raadswerk op toezien. Het kabinet reserveert voor deze tijdelijke regeling een bedrag van 89 miljoen euro.

En nu…
De begrotingen voor 2024 liggen er: beleidsarm, maar met enkele concrete voorstellen. Nu begint het politieke vuurwerk pas echt. De fractievoorzitters in de Tweede Kamer debatteren vandaag en morgen tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen met premier Rutte over de hoofdlijnen van het kabinetsbeleid. Vervolgens staat begin oktober het financieel-economisch beleid op de agenda. De verkiezingen zullen de beoordeling van deze begrotingen sterk beïnvloeden. De koopkrachtmaatregelen zullen blijven staan, maar de politieke beschouwingen zullen het karakter hebben van een stevig politiek campagnedebat. Partijen zullen hun visies neerleggen, tegenvoorstellen doen en zichtbaar maken waar ze voor staan. Vanuit Sociaal Werk Nederland blijven we ons hard maken om de broodnodige versterking van de sociale basis, sociaal werk, vrijwillige inzet/mantelzorg en gemeenschapsopbouw.

De Miljoenennota 2024 en bijbehorende stukken vind je op de website van de Rijksoverheid. Klik hier voor de Troonrede.