VOMELP: het vak van sociaal werker in zes handzame patronen

Marcel van Eck, een van de drie sociaal werkers van 2020, heeft zijn jarenlange ervaring als onder meer gezinswerker gebundeld in een methode: VOMELP. Daarvoor heeft hij zes (gedrags)patronen beschreven die het vak van sociaal werker kenmerken. De rode draad in die zes? Het ontwikkelen van een stevige identiteit: als persoon en als professional, oftewel een professionele identiteit. ‘Hoe draag je als sociale professional bij aan het grotere geheel en niet alleen aan je eigen caseload?

Tot voor kort was Marcel van Eck als gezinswerker in dienst bij het Utrechtse Lokalis. ‘Maar toen de Hogeschool Utrecht me eind 2020 vroeg als docent en onderzoeker bij de masteropleiding Innovatie in zorg en welzijn kon ik geen “nee” zeggen. Ook omdat ik in die functie een aantal uren krijg voor het werken aan mijn promotieonderzoek over integraal werken bij gezinnen met meervoudige en complexe problematiek.’

Sowieso blijft Marcel gefascineerd door de vraag wat het vak van sociaal werker feitelijk inhoudt. ‘Veel studenten sociaal werk hebben die richting gekozen zonder een goed beeld van wat dat vak is; meer vanuit de wens “ik wil iets doen met mensen”. Daar is niks mis mee, maar hoe krijgt dat vak vervolgens vorm gedurende de opleiding en wat neem je daarvan mee naar je dagelijkse praktijk? Dat houdt me al jaren bezig.’

Bijdragen aan het grote geheel
Vier jaar jaar geleden besloot Marcel samen met Rudy Vandamme om daar eens nadrukkelijker naar te kijken. ‘Dat deden we eigenlijk in de aanloop naar een masterclass over het ontwikkelen van eigenaarschap in organisaties. Met als hamvraag: “Hoe draag je als sociale professional bij aan het grotere geheel en niet alleen aan je eigen caseload?”’

Door te kijken naar wat een sociaal werker doet ontdekten ze zes steeds terugkerende patronen. Die patronen kenmerken de manier waarop zij kijken naar de professionele identiteit van de sociaal werker maar ook van andere professionals:

• Voorbij de vakjes denken
• persoonlijke Ontwikkeling
• Meerstemmige identiteit
• Emergente contexten
• verbinding tussen Lagen
• de Plek der moeite

Kortweg: VOMELP.

Patroon 1: Voorbij de vakjes denken
‘Sociaal werkers zijn van oorsprong generalisten. De huidige generalistische benadering binnen bijvoorbeeld wijkteams is dus niet nieuw. En je moet de generalist ook niet afzetten tegen de specialist, of de T-shaped professional, want generalist zijn is een specialisme op zich. Dat betekent niet dat je met álle doelgroepen moet werken, zoals sommigen denken, maar dat je iedere hulpvraag bekijkt vanuit verschillende invalshoeken en levensdomeinen. Een generalist is iemand zonder standaardantwoorden op basis van specialistische kennis, maar ook iemand die heeft geleerd om te accepteren dat er zelden pasklare antwoorden zijn, en die dus per situatie bekijkt wat nodig is. Want iedere situatie is uniek en daagt uit tot verwondering en tot leren. En dat moet veel meer in de opleiding tot sociaal werker zitten!’

Patroon 2: persoonlijke Ontwikkeling
‘Ken uzelve’ stond op het fronton van de Apollotempel van Delphi. Het belang hiervan wisten de oude Grieken al. Je interesses, je desinteresses, je sterke en zwakke kanten. Met wie identificeer je je? Met wie niet? Foucault stelt dat je van je leven een levenskunst moet maken,  en -  in lijn met Nietzsche -  dat je jezelf voortdurend moet herscheppen. Dat is precies wat persoonlijke ontwikkeling inhoudt: jezelf voortdurend een stapje verder brengen.
Dit geldt voor je persoonlijke ontwikkeling maar ook voor je ontwikkeling als professional. Die twee vallen samen. Daarvoor heb je een organisatie nodig die dat faciliteert, die niet de oren laat hangen naar de wensen van het management, de gemeente of wie dan ook, maar die onderkent dat persoonlijke ontwikkeling inherent is aan het vak van sociaal werk; die dus zorgt voor een cultuur die daaraan tegemoet komt en die zorgt dat leren een gezamenlijk proces is. Want dat maakt immers dat je als professional stevig in je schoenen staat en dat ook kunt uitdragen.’

Patroon 3: Meerstemmige identiteit
‘Volgens de psycholoog Hermans is identiteit een dynamisch veld. Je kunt als mens en als sociaal werker van rol switchen als de situatie daarom vraagt. Hoe je die rol vervolgens zelf invult is persoonsspecifiek. Die elementen bepalen je identiteit. Een sociaal werker is in staat om al naar gelang de situatie of het moment kan optreden als vragensteller, verduidelijker, oplosser, coach, beslisser et cetera. En bovendien: je kunt ook de ander op dat gebied “lezen”, oftewel zien welke rol die ander op dat moment vervult. Dat is ook een factor die je betrekt bij het variëren in je eigen rol. Daardoor kun je vaak veel creatiever en effectiever opereren. Die vaardigheid vergemakkelijkt dus het “voorbij-de-vakjes-denken”. En ook dat is trouwens iets waar in de opleiding meer aandacht voor moet zijn. Welke rollen heb ik allemaal in mijn repertoire? Dat zijn er vaak veel meer dan mensen in eerste instantie denken.’

Patroon 4: Emergente contexten
‘Hierbij gaat het er vooral om dat je randvoorwaarden creëert die mensen en gezinnen in staat stelt om te leren en hun gedrag te veranderen. En om maar eens een metafoor te gebruiken: om van room slágroom te maken heb je een kan, een garde en desgewenst wat suiker nodig. Pas als die er zijn, kan er iets moois gebeuren. Sociaal werkers scheppen die voorwaarden, die context, en zetten vervolgens de cliënt aan om de room te gaan kloppen. De cliënten moeten uiteindelijk tot zelfregie komen.
En dat kan bijvoorbeeld ook betekenen dat iemand eerst gaat werken aan het aflossen van zijn schulden voordat hij zijn andere problemen kan oplossen.’

Patroon 5: verbinding tussen Lagen
‘Een sociaal probleem in de samenleving kun je alleen oplossen door dat probleem op verschillende lagen te tackelen. Wat gebeurt er op micro-, meso- en macroniveau (cliënt, organisatie, samenleving)? Dus in geval van armoede stelt de sociaal werker zich de vragen: hoe haal ik deze cliënt uit de armoede? Wat kan mijn organisatie doen om te voorkomen dat mensen in de armoede raken? En welke maatschappelijke maatregelen of veranderingen zijn nodig om dat op samenlevingsniveau aan te pakken?
Veel professionals beperken zich tot het microniveau. Geen wonder, gezien hun caseload. Toch mag je van een sociaal werker verwachten dat ie als ie bepaalde problemen bij meerdere cliënten in een wijk tegenkomt, op zoek gaat naar verbanden en onderliggende oorzaken. Dat ie bijvoorbeeld met een woningbouwcorporatie of gemeente in gesprek gaat over te hoge huren. En het mooiste zou zijn als hij de cliënten zover kan krijgen dat zij met elkáár bij die instanties aan de bel trekken. Dat is in zekere de ultieme vorm van empowerment. Dat zit ook wel in de opleidingen, maar nogmaals: mede door de bezuinigingen van de afgelopen jaren op het sociaal werk is de werkdruk onder sociaal werkers zo hoog dat ze daar te weinig aan toekomen.’

Patroon 6: de Plek der moeite
‘Om overeind te blijven in dit werk moet je over voldoende stevigheid beschikken. Je wordt regelmatig uitgedaagd om voor je idealen te gaan en staande te blijven. Je hebt ruggengraat nodig om je vak te verdedigen. Dus moet je je bewust zijn van je professionele identiteit, pas dan kun je je goed positioneren. Op microniveau bijvoorbeeld tegenover cliënten die jou wel even gaan vertellen wat jij voor hen moet doen. Op meso- en macroniveau tegenover je management of de wethouder. Want jij bent de professional, jij kent de mensen om wie het gaat. Dat gesprek aangaan, dat kost moeite. Maar zonder dergelijke frictie kom je niet verder.’
Dit gedeelte mist in de opleiding. De patronen komen wel voorbij, maar niet zozeer in samenhang. VOMELP helpt om die samenhang wél te zien. Een van de studenten zei na afloop van een gastcollege: “Ik ben, dus ik VOMELP”. Dat vond ik wel een aardig compliment. Let wel: het model is absoluut nog niet af, het is vooralsnog een richtingaanwijzer.’

Plannen
Het idee was om VOMELP te introduceren bij Lokalis maar door zijn verandering van baan loopt dat nu wat anders. Marcel: ‘Ik wil het nu inpassen in mijn nieuwe functie als docent.’
Sociaalwerkorganisaties die graag meer willen weten over (onderdelen van) VOMELP kunnen zich melden bij Marcel. ‘Aan de hand van oefeningen kun je je tijdens een workshop bekwamen in (een van) de patronen of reflecteren op hoe je als team met die patronen omgaat.’
Marcel van Eck geeft in februari 2021 nog drie VOMELP-gastcolleges, bij de master social work, bij de Hogeschool In Holland en de Hogeschool Rotterdam.

Sociaal werk is een levend vak
Met het programma Sociaal Werk versterkt leverde de branche een stevige bijdrage aan de professionalisering van het sociaal werk. Maar natuurlijk schrijden de inzichten en de discussie over het vak van sociaal werker gewoon voort. In een serie interviews laten uiteenlopende kenners, denkers en doeners hun licht schijnen over het vak en wat dat van sociaal werkers (in opleiding) vraagt. Wat heeft een (op te leiden) sociaal werker anno 2021 nodig om effectief te kunnen zijn bij de aanpak van maatschappelijke vraagstukken? En wat betekent dat voor de focus in de opleiding? We delen de verhalen via sociale media opdat iedereen kan reageren en er een levendige uitwisseling ontstaat.

• Marcel van Eck is een van de Sociaal Werkers van 2020. Hij zoekt een opvolger! Vóór 22 februari 2021 kun je kandidaten nomineren voor de titel Sociaal Werker van het jaar 2021. Voorwaarden en aanmeldfomulier vind je hier.