Geestelijk verzorgers en sociaal werkers samen tegen eenzaamheid

Laagdrempelig contact helpt tegen eenzaamheid. Sociaal Werk Nederland en Agora werken samen bij het project Geestelijke Verzorging Thuis. Dankzij geestelijk verzorgers biedt sociaal werk ouderen betere ondersteuning bij levensvragen. Bijvoorbeeld bij wmo radar in Rotterdam.

‘Geestelijke verzorging? Dat is toch iets van dominees en pastoors?’ Die reactie krijgt geestelijk verzorger Irene van Binsbergen nog regelmatig. ‘Maar grappig genoeg vaker van professionals zoals huisartsen dan van buurtbewoners.’

Irene van Binsbergen is een van de weinige - en misschien wel de enige – geestelijk verzorger die in dienst is bij een sociaalwerkorganisatie. ‘Ik zit in Rotterdam bij wmo radar in een team met buurtcoaches. Het verschil tussen ons? Zij zijn meer van de praktische oplossingen, ik ben vooral voor de “trage vragen” waarvoor ook “trage antwoorden” nodig zijn. Denk vooral aan mensen die geconfronteerd worden met verlies: van een partner, van een baan, of van vaardigheden. Dat leidt vaak tot levensvragen als ”wat doe ik eigenlijk nog op deze aardbol?” Daar heb je niet 1-2-3 een antwoord op.’

Wat Irene betreft is de combinatie geestelijke verzorging en sociaal werk een prima mix. ‘Een voorbeeld? Een echtpaar waarvan de vrouw de diagnose dementie had, was bij mijn collega’s in beeld, mede vanwege de mantelzorgondersteuning voor haar. Toen de vrouw plotseling overleed kwam de man in een diep dal. In eerste instantie was hij huiverig voor geestelijke verzorging, maar ik ben een keer meegelopen met het wandelgroepje  waar hij eerder al via de buurtcoach bij was aangehaakt. Ik ben naast hem gaan lopen en op die manier is het ijs gebroken. Zo kom je dus laagdrempelig in contact met iemand die zich anders waarschijnlijk pas in een veel later stadium bij een hulpverlener had gemeld. Of helemaal niet.’

Geestelijke verzorging
Als je thuis woont kun je begeleiding krijgen van een geestelijk verzorger. De geestelijke verzorging thuis richt zich op mensen die in moeilijke of belastende situaties terecht zijn gekomen – geboorte of dood, ziekte of beperking, relatievorming en overgangsmomenten, eenzaamheid, verlies of trauma. Geestelijk verzorgers geven ook onderwijs en training aan professionals en vrijwilligers. Guido Schürmann, projectleider Geestelijke Verzorging Thuis bij Agora: ‘Je kunt niet iedereen helpen, maar iedereen kan íémand helpen. Rond zingeving bieden velen een helpende hand: geestelijk verzorgers, sociaal werkers, psychologen, vrijwilligers. Juist bij eenzaamheid is dat van levensbelang.’

Huisbezoeken
‘De gemeente Rotterdam is al in 2006 begonnen met een groot, stedelijk project rond eenzaamheid onder ouderen,’ aldus Veronique Vaarten, medewerker innovatie en ontwikkeling bij wmo radar. ‘Hoe ziet eenzaamheid eruit, wat kunnen we eraan doen?’ Mede naar aanleiding van een vrouw die 10 jaar lang dood in huis had gelegen heeft toenmalig wethouder Hugo de Jonge in 2015 onder meer huisbezoeken ingesteld voor álle 75+’ers. ‘Dat was een opdracht voor de welzijnsorganisaties. Tijdens de huisbezoeken ontmoetten we ouderen die veel meer behoefte hadden om te praten over hun situatie dan aan het meedoen met activiteiten. Vaak was er sprake van verlies of gemis waar zij niet mee uit de voeten konden.’

Rotterdam kende al langer MOTTO, een maatjesproject rond levensvragen. Kunnen we zoiets als MOTTO ook opzetten vanuit welzijn, vroeg Veronique zich vervolgens af. ‘Ik vind namelijk dat geestelijk welzijn een onderdeel is van breder welzijn. En van huis uit heeft wmo radar weliswaar een groot aanbod voor de activering van ouderen, maar ouderen die het leven niet meer zien zitten hadden we niet veel te bieden. We zijn anderhalf jaar bezig geweest met het projectplan voor wat we Het Goede Gesprek hebben genoemd. Dankzij fondsen en geld van de gemeente konden we uiteindelijk voor drie jaar een geestelijk verzorger aanstellen.’

Soorten eenzaamheid
Eenzaamheid is het gevoel niet verbonden te zijn met de mensen om je heen en met de  wereld. We onderscheiden verschillende soorten eenzaamheid: sociale eenzaamheid (isolement, gemis van contacten), emotionele eenzaamheid (geen betekenisvolle contacten) en existentiële eenzaamheid (gevoel van zinloosheid, levensvragen niet kunnen delen).
Raad van Ouderen

Eenzaamheid en zingeving
Het werk van Irene is zowel uitvoerend als coachend. ‘Ik voer zelf gesprekken met mensen en train vrijwilligers om dat te doen. Vrijwilligers zijn mensen die zelf een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt en die bereid zijn om zich een jaar aan het project te verbinden. En misschien het belangrijkste: ze moeten goed kunnen luisteren. Ze volgen eerst drie ochtenden een training en vervolgens is er iedere zes weken een intervisie waarbij we thema’s behandelen als rouwverwerking, waarden, veerkracht en de drie soorten eenzaamheid. ’Potentiële cliënten worden aangemeld door onder anderen huisartsen, praktijkondersteuners, de thuiszorg en de eigen buurtcoaches van wmo radar. ‘En sommige komen uit zichzelf, vaak na het lezen van de stukjes die ik in de buurtkrant schrijf.’
Tegenover belangstellende ouderen heeft ze het trouwens niet over geestelijke verzorging, maar over “een goed gesprek”. Irene: ‘Daar kunnen ze zich veel meer bij voor stellen. Het eerste gesprek doe ik altijd zelf, om te horen wat er speelt. En of iemand behoefte heeft aan gesprekken met een vrijwilliger. Zo ja, dan komt die vrijwilliger in een tweede gesprek mee, en als het klikt neemt die het dan over. Maar bij iemand die bijvoorbeeld diep in de rouw zit voer ik zelf de gesprekken tot het wat meer stabiliseert.’

Wat is het grootste verschil tussen sociaal werkers en geestelijk verzorgers?
Allereerst: ze vullen elkaar aan, benadrukken Irene en Veronique. Irene: ‘Maar bij sociaal werkers ligt het accent op “doen” en bij geestelijk verzorgers op “zijn”. Als geestelijk verzorger ben je minder oplossingsgericht. Al is de praktische instelling van bijvoorbeeld buurtcoaches onmisbaar. Vaak moet je immers eerst allerlei praktische zaken regelen die ouderen veel stress kunnen geven: een scootmobiel, een nieuwe bril, vervoer, schuldhulp. Pas als dat een beetje op orde is komt er ruimte voor onderliggende problemen als eenzaamheid en zingeving.’
Geestelijk verzorgers zijn universiteit of hbo-geschoold. Irene zelf deed een hbo-opleiding theologie en een universitaire master geestelijke verzorging. Kort gezegd:ze is een deskundige in levensvragen. ‘In dat opzicht hebben we andere kennis en vaardigheden dan de gemiddelde sociaal werker.’

Wat hebben ze aan elkaar?
Irene: ‘Ik bereik ouderen veel eerder dankzij het grote sociale buurtnetwerk van wmo radar. Daardoor kan ik ouderen naar bepaalde activiteiten verwijzen en andersom kunnen buurtcoaches ouderen wijzen op mijn aanbod. En mijn kennis over en aandacht voor zingeving breng ik ook in tijdens teamoverleggen en casuïstiekbesprekingen.’
Veronique: ‘We zien bijna dagelijks de meerwaarde van geestelijke verzorging, dus we  willen Het Goede Gesprek graag inpassen in het reguliere werk, als een geïntegreerd onderdeel van ons aanbod.’

Hebben sociaalwerkorganisaties te weinig oog voor zingevingsvraagstukken?
Zijn er andere sociaalwerkorganisaties die een geestelijk verzorger in dienst hebben? Veronique: ‘Misschien wel, maar ik ken ze niet. Ik denk ook dat binnen veel reguliere sociaalwerkorganisaties nog te weinig specifieke expertise én te weinig tijd is om daar iets mee te doen. Hun takenpakket puilt al uit.’
In die zin boft wmo radar met de gemeente Rotterdam. ‘Die heeft bijvoorbeeld ook in de opdracht opgenomen dat 75+’ers een extra huisbezoek krijgen als ze hun partner verliezen. We zijn in gesprek over de kennis en vaardigheden die nodig zijn om dit soort bezoeken af te leggen. Waarschijnlijk gaat het Rotterdamse Centrum voor Levensvragen daarvoor scholingen aanbieden die sociaalwerkorganisaties kunnen afnemen.’
Vanuit wmo radar heeft Veronique trouwens meegewerkt aan de totstandkoming van dat Centrum voor Levensvragen. ‘Omdat ik het belangrijk vind om als sociaalwerkorganisaties ook op dat gebied zichtbaar te zijn en mee te denken zit ik in het bestuur van deze nieuwe stichting.’

Vergoedingen van VWS
Inmiddels heeft het ministerie van VWS landelijk geld beschikbaar gesteld voor het project Geestelijke verzorging thuis. ‘Dat wordt verdeeld via met name de 65 regionale netwerken palliatieve zorg. Een deel van Irenes uren wordt daarmee bekostigd. Dat kunnen andere sociaalwerkorganisaties ook doen. Maar je hoeft niet per se zelf een geestelijk verzorger in dienst te nemen, als je maar weet waar je die expertise vandaan kunt halen.’

Dus een eerste tip van Veronique: ‘Sluit je aan bij de netwerken palliatieve zorg en bij de Centra voor Levensvragen; ook uit financiële overweging. Want dat subsidiegeld is niet puur en alleen voor de palliatieve zorg; VWS werkt via de netwerken palliatieve zorg om een landelijk dekkend netwerk te realiseren maar het geld is voor Geestelijke zorg thuis.’
Voor onderstaande groepen wordt een aantal gesprekken vergoed:

• thuiswonenden van 50 jaar en ouder
• mensen met een ongeneeslijke aandoening en hun naasten
• kinderen en jongeren t/m 18 jaar die ongeneeslijk ziek zijn en hun naasten

Meet het effect
Een van de subsidiërende fondsen vroeg om het effect van de inzet van geestelijke verzorging in dit maatjesproject, aldus Veronique. ‘Dat vonden we in eerste instantie lastig, maar het heeft ons veel gebracht. We hebben namelijk subsidie gevraagd bij ZonMw om een meetinstrument te laten maken. Dat is gehonoreerd en we hebben nu een gesprekstool voor evaluatiegesprekken met deelnemers aan Het Goede Gesprek. Dat gaat informatie opleveren over wat het effect is en wat er beter kan. Volgend voorjaar gaan we de uitkomsten presenteren.’
Dat betekent natuurlijk wel extra werk. ‘Zeker, dat komt er allemaal bij. Dus het management moet ook dat willen faciliteren. Een ouderenwerker die hier iets mee wil, moet ook zijn leidinggevende meekrijgen. Dat is een absolute voorwaarde.’

Nog meer tips voor sociaalwerkorganisaties…
… die overwegen om hun zingevingsaanbod uit te breiden.

• Veronique: ‘Sommige gemeenten vragen sociaalwerkorganisaties om rouwverwerking aan te bieden. Prima, maar zeg dat ze dan ook de tools en de scholing moeten bekostigen die daarvoor nodig zijn.’
• Als je een geestelijk verzorger aanneemt of inhuurt, stuur dan een folder met voorbeeldcasussen naar potentiële verwijzers als huisartsen, wijkteams et cetera. Dat maakt hen duidelijk waar het bij geestelijke verzorging om gaat.
• Vrijwillige inzet op dit gebied is niet gangbaar, maar daardoor vergroot je wel de massa. Goed getrainde vrijwilligers hebben veel te bieden.
• Het is zinvol om verbinding te maken met de Centra voor Levensvragen. Dit maakt het makkelijker samen te werken of cliënten door te kunnen verwijzen naar een geestelijk verzorger in de buurt.
• Er is ook een landelijk nummer voor begeleiding bij zingeving en levensvragen: 085-0043063 (lokaal tarief). Na het intoetsen van je postcode word je doorverbonden met een regionaal contactpunt. Ook nu, in tijden van corona, zijn gesprekken thuis mogelijk. Er wordt gewerkt volgens de richtlijnen van het RIVM.

En dan nog dit:

• Lees ook de folder over Het Goede Gesprek in de bijlage
• En de blog van stuurgroeplid Nienke Kuyvenhoven over haar werkbezoek aan onder meer Het Goede Gesprek
• Praktijkvoorbeelden van samenwerking en praktische instrumenten
• Bekijk de infographic: Zingevingsvragen: bij wie kun je terecht?
• Meer over geestelijke verzorging in de thuissituatie

Dit artikel is een coproductie van Agora en Sociaal Werk Nederland. Auteur: Chris Bos