Prinsjesdag 2022: wat betekenen de plannen voor sociaal werk?

Vanmiddag sprak koning Willem-Alexander de Troonrede uit en heeft het kabinet de Miljoenennota gepresenteerd met daarin de belangrijkste plannen en (financiële) keuzes voor 2023. Wat zijn na eerste lezing de meest relevante ontwikkelingen voor het sociaal werk?

Investeren voor nu en later
Traditiegetrouw staat op Prinsjesdag het koopkrachtplaatje centraal. Dit jaar helemaal, nu door de torenhoge inflatie en energieprijzen steeds meer huishoudens financieel ernstig in de knel komen. Steeds meer Nederlanders moeten een keuze maken tussen een warm huis en een warme maaltijd. Schrijnende situaties die een welvarend land onwaardig zijn, maar die het sociaal werk al langer kent in de buurten waar vaak veel bewoners met moeite het hoofd boven water houden. Het sociaal werk helpt bewoners met sociaal functioneren, maar in deze omstandigheden is het dweilen met de kraan open. Het is daarom bemoedigend te zien dat het kabinet - met daarin voor het eerst een minister voor Armoedebeleid - voortvarend de bestaanszekerheid op orde brengt, zodat inwoners weer kunnen gaan léven in plaats van overleven.

De titel van de Miljoenennota luidt ‘Investeren voor nu en later’. Investeren doet het kabinet zeker: maar liefst 17 miljard euro wordt uitgetrokken om de koopkrachtcrisis te lijf te gaan. Een enorme investering en een goede eerste stap. We hopen dat veel van de incidentele maatregelen die nu voor 2023 zijn aangekondigd, een structureel karakter krijgen. Zodat mensen zich duurzaam aan armoede kunnen ontworstelen en weer volwaardig meedoen in de samenleving. Dit vraagt ook een investering in sociaal werk als brug naar bewoners, om hen terzijde te staan en te helpen om weer grip op hun leven te krijgen.

We zetten de vijf belangrijkste pluspunten en aandachtspunten vanuit de Miljoenennota 2023 op een rij, vanuit het perspectief van onze sector.

Vijf pluspunten uit de Miljoenennota voor het sociaal werk

#1. Er wordt stevig geïnvesteerd
De vooruitzichten voor de overheidsfinanciën zijn positief. Mede als gevolg van de stijgende prijzen haalt het kabinet veel extra geld op, onder meer in de vorm van gasbaten en btw. Daardoor is er nu veel te besteden, zonder dat de begroting diep in het rood zakt. Zie de enorme kapitaalinjectie om de koopkracht te stutten, met onder meer een verhoging van het wettelijk minimumloon en daaraan gekoppelde uitkeringen, zoals de bijstand en AOW, met 10 procent in 2023. Voor huishoudens komt er een prijsplafond voor gas en elektriciteit, wat betekent dat de overheid een deel van de energierekening overneemt.

Ook forse investeringen in de klimaataanpak, met onder meer een Nationaal Isolatieprogramma gericht op het isoleren van 2,5 miljoen (vooral slecht geïsoleerde) woningen tot en met 2030. Vanaf 2023 kunnen gemeenten hiervoor plannen indienen. Tot en met 2030 wordt ruim 5 miljard euro uitgetrokken voor de uitvoering van het klimaat- en energiebeleid in gemeenten en provincies. We moedigen onze leden aan om het gesprek aan te gaan over hun rol hierin; er zijn goede voorbeelden beschikbaar uit bijvoorbeeld Zuid-Holland, Groningen (Tinten), Utrecht (Dock) en Zwijndrecht (Diverz).

#2. Sociaal domein komt veel terug
Het Kabinet neemt veelvuldig het sociaal domein in de plannen mee. Met name de ministeries van VWS, JenV en OC&W maken een omslag naar 'preventie' en vormen van ondersteuning. Wel blijft de beschrijving nog generiek en is de rol van sociaal werk binnen het sociaal domein nog niet expliciet afgebakend. Hier ligt ook een schone taak voor ons als branchevereniging en voor onze leden, om die specifieke rol en meerwaarde nog scherper voor het voetlicht te brengen.

#3. Aandacht voor kinderen en jongeren
In de Troonrede maakte de koning zich vanmiddag sterk voor kansengelijkheid, zodat “elk kind het optimale uit zichzelf kan halen”. Er komt dan ook geld van het Rijk beschikbaar om, samen met gemeenten en maatschappelijke instanties, te zorgen voor huiswerkbegeleiding, sportmogelijkheden en andere kansen voor kinderen en jongeren voor wie dat niet vanzelfsprekend is. Sociaal Werk Nederland is nauw bij deze programma’s betrokken, want juist in de driehoek van school, gezin en straat moeten we investeren in goede voorzieningen voor kinderen en jongeren. Liefst nog voor de 'huiswerkleeftijd'. 

Speciale aandacht gaat uit naar het voorkomen dat jongeren in de criminaliteit belanden. Het kinder- en jongerenwerk wordt expliciet genoemd. In samenwerking met gemeenten investeert het Rijk in een integrale preventieaanpak door via opleidingen, werk en begeleiding jonge mensen op het rechte pad te houden. Wij werken hiervoor met vijftien gemeenten plannen uit en we betrekken ook onze leden hierin. Tegelijkertijd waken we ervoor dat dit alles alleen wordt aangevlogen vanuit veiligheid en repressie. Het gaat juist ook om het versterken van de hele sociale basis: veilig opgroeien van kinderen en jongeren, ondersteuning van ouders en talentontwikkeling. (NB: bekijk ook de landelijke conferentie kinder- en jongerenwerk op 24 november, met als thema ‘Talentontwikkeling telt!’)

#4. Betere toegang tot rechtsbescherming
Alle inwoners van Nederland moeten hun recht kunnen halen, stelde de koning vanmiddag. Het kabinet wil de toegang tot het recht dan ook verbeteren, onder meer door de vergoedingen voor de sociale advocatuur te verhogen. Ook krijgen gemeenten structureel zo’n 25 miljoen euro per jaar om burgers een betere rechtsbescherming te bieden, onder meer door de inzet van sociaal raadslieden. Met het project ‘Robuuste rechtsbescherming’ geven wij hier in 2022 en 2023 samen met Divosa invulling aan, met als doel om in elke gemeente een vorm van rechtsbescherming te realiseren.

#5. Versterking van mkb-ondernemers
Voor sociaalwerkorganisaties kan het interessant zijn dat het kabinet inzet op versterking van het mkb-ondernemersklimaat, bijvoorbeeld in de vorm van betere toegang tot financiering en ondersteuning bij verduurzaming. Het kabinet komt het mkb met 600 miljoen euro tegemoet. Tegelijkertijd zijn er lastenverzwaringen aangekondigd, onder andere in de vorm van een verhoging van de vennootschapsbelasting. Die gaat voor het lage tarief (tot winstgrens 200.000 euro) van 15 naar 19 procent.

Vijf aandachtspunten uit de Miljoenennota voor het sociaal werk

#1. Boter bij de vis
In de Miljoenennota komen verschillende financiële toezeggingen terug, maar het is niet altijd duidelijk in hoeverre deze elkaar overlappen en wat daarvan uiteindelijk ten goede komt aan sociaal werk. Zo wordt in de VWS-begroting 135 miljoen euro benoemd vanuit de zogenoemde SPUK-gelden en ook middelen waar het gaat om het ondersteunen van Domein Overstijgende Samenwerking (DOS) om de mogelijkheid te bieden aan zorgkantoren om te investeren in cofinanciering bij preventieve maatregelen. Hiervoor is ruim 10 miljoen euro vrijgemaakt. Tot slot is vanaf 2023 150 miljoen euro gereserveerd voor de inzet vanuit het sociaal domein binnen het Integraal Zorgakkoord. Deze inzet is bedoeld om de beoogde beweging naar de ‘voorkant’ en preventie te realiseren. We blijven nauw betrokken om te zorgen dat sociaal werk hierin een sleutelrol vervult.

#2. Gebrek aan samenhang
Op verschillende niveaus ontbreekt het aan een integrale visie en aanpak. Allereerst op programmaniveau, zoals bij het Integraal Zorgakkoord (IZA) dat minder integraal is dan de titel doet vermoeden. Binnen ministeries, waar we gefragmenteerd beleid zien in verschillende programma’s, die elkaar deels overlappen. Ook de samenhang tussen departementen is vaak onduidelijk, terwijl veel vraagstukken juist vragen om domein overstijgende oplossingen.

#3. Krapte op de arbeidsmarkt
Veel sectoren zuchten onder een personeelstekort en zeker voor zorg en welzijn is de nood hoog. Dit bemoeilijkt een voortvarende aanpak van maatschappelijke uitdagingen en zet de beschikbaarheid van publieke diensten onder druk. Het VWS-programma Toekomstbestendige Arbeidsmarkt Zorg (TAZ) lijkt ons hierin als sociaal werk vooralsnog weinig toegevoegde waarde te bieden (lees ook onze analyse Toekomstbestendige arbeidsmarkt omvat zorg én welzijn). We blijven ons samen met onze sociale partners in het Platform Arbeidsmarkt Sociaal Werk hard maken voor een gezonde arbeidsmarkt voor onze sector.

Om personeelstekorten tegen te gaan wil het kabinet onder meer stimuleren dat mensen meer uren gaan werken. Ook worden de kosten voor kinderopvang voor alle werkende ouders bijna geheel vergoed. Keerzijde van dit voornemen is dat de gratis kinderopvang vooral is bedoeld voor ouders die allebei werken. We zetten ons ervoor in dat alle kinderen straks gratis naar een vorm van kinderopvang mogen, ook van kostwinnersgezinnen en ouders in de bijstand.

#4. Preventie is méér dan gezonde leefstijl
‘Voorkomen is nu eenmaal beter dan genezen’, zei de koning vanmiddag in relatie tot de zorg. Helaas wordt preventie in de Troonrede – en in veel overleggen aan beleidstafels – versmald tot een gezonde leefstijl. Terwijl het zoveel meer behelst: preventie gaat ook om voorkomen dat mensen in de criminaliteit belanden, schulden krijgen, terechtkomen in de jeugdzorg of ggz,  dakloos raken, vereenzamen of uit het arbeidsproces raken. Sociaal werk kan op al deze terreinen in preventieve zin veel betekenen. We blijven ons inzetten om dit goed tussen de oren te krijgen.

#5. Herstel vertrouwen en verbinding
Het vertrouwen in de politiek was nog nooit zo laag. Steeds meer mensen haken af en durven bijvoorbeeld geen (financiële) hulp aan te vragen omdat ze de instanties en overheid wantrouwen. Wat gaat het kabinet doen om het vertrouwen en de verbinding in de samenleving te herstellen? Uit de plannen blijkt dat de problemen vooral worden aangepakt in de uitvoering, waar de burger de overheid ervaart. Dit gaat dus vooral over directe uitvoeringsorganisaties als UWV, DUO en de Belastingdienst. Ook sociaal werk zou hier nadrukkelijk in moeten worden meegenomen.

Lees ook het interview over de Miljoenennota met Lex Staal, directeur-bestuurder van Sociaal Werk Nederland, op de website van Zorg+Welzijn: ‘Sociaal werk wordt wel gezien, maar nog niet altijd begrepen’ 

In deze blog beschrijft Lex Staal wat hij mist in de plannen van het kabinet: Gezocht: Nationale Opbouwwerker m/v

Hier vind je onze eerdere reactie op het koopkrachtpakket in de Miljoenennota.